ปัจจัยในอาขยาตเป็นเครื่องบ่งบอกวาจกได้ ส่วนปัจจัยในกิตก์ เป็นเครื่องบ่งบอกกาลได้ เพราะฉะนั้น การใช้ปัจจัยจึงต้องพิถีพิกัน พอสมควร โดยเฉพาะปัจจัยในอาขยาตซึ่งใช้ประกอบกับวาจก หาก นักศึกษาแต่งภาษามคธไม่เข้าใจใช้ปัจจัย หรือใช้สับกัน โดยนำปัจจัย ในกัตตุวาจกไปใช้ในกัมมวาจก เป็นต้น ก็จะทำให้ผิดวาจก ผิดความ และผิดประโยคในที่สุด

         ดังนั้น นักศึกษาพึงทบทวนปัจจัยประจำในแต่ละวาจกให้ แม่นยำขึ้นใจ และใช้ประกอบให้ถูกต้อง คล่องแคล่ว ก็จะเป็นอุปการะมาก

         ส่วนปัจจัยในกิตก์ซึ่งบ่งบอกกาลได้นั้น แม้บางอย่างจะไม่ถึงกับทำให้ผิดรุนแรง แต่ก็อาจถูกปรับเป็นผิดเหมือนกัน ทำให้เสียคะแนนโดยไม่จำเป็นอีก วิธีใช้นั้น ได้กล่าวไว้แล้วในเรื่องกาล

         ในเรื่องปัจจัยนี้ พอมีข้อสังเกตและข้อกำหนดหมายไว้ พอสรุปได้ดังนี้

         (๑) ก่อนจะใช้ปัจจัยอะไร ประกอบเป็นศัพท์กิริยาในตอนนั้นๆ พึงอ่านความไทยและสังเกตให้ดีว่า ความไทยตอนนั้น บ่งกาลไว้บ้าง หรือไม่ เช่น คำว่า “อยู่, กำลัง, แล้ว, ได้แล้ว” เป็นต้น เมื่อเห็น ความไทยเช่นนั้น ก็พอจะมองออกได้ว่าควรแต่งในรูปไหน เช่น คำว่า อยู่ กำลัง เมื่อ ก็ใช้ อนฺต มาน ปัจจัย หรือถ้าเป็นกิริยาคุมพากย์ ก็ใช้วิภัตติหมวดวัตตมานา เป็นต้น แล้วแต่กรณี

         (๒) สังเกตความตอนนั้นว่า จะแต่งเป็นรูปวาจกอะไรก่อน แล้ว จึงค่อยใช้ปัจจัยประจำวาจกนั้นๆ

         (๓) ถ้าความไทยไม่มีคำเหล่านั้นอยู่ ให้สังเกตความตอนนั้นว่า เป็นเรื่องที่เกิดขึ้นแล้ว หรือกำลังเกิดขึ้น ถ้าเกิดขึ้นแล้วก็ใช้ปัจจัยที่ เป็นอดีต ถ้ากำลังเกิดขึ้น ก็ใช้ปัจจัยที่บ่งปัจจุบัน

         (๔) สังเกตความตอนนั้นว่า จะแต่งเป็นรูปวาจกอะไรก่อน แล้ว จึงใช้ปัจจัยประจำวาจกนั้นๆ

         (๕) อนฺต ปัจจัย ใช้ได้ ๓ วาจก เท่านั้น คือ กัตตุวาจก ภาววาจก และเหตุกัตตุวาจก มาน ต ปัจจัย ใช้ใน ๕ วาจก มักจะมีเผลอกันบ่อยๆ ที่ใช้ อนฺต ปัจจัย ประกอบเป็นรูปกัมมวาจก โดยลง ย ปัจจัย และ อิ อาคม หน้า ย ด้วย เช่น อุปฏฐิยนฺโต          

         (๖) อนฺต ปัจจัย เมื่อเป็นอิตถีลิงค์ ท่านให้ลง อี เป็น อนฺตี แต่ผู้ศึกษาไม่ได้ลง อี เช่น

: สา อตฺตโน กมฺมนฺตํ กโรนฺตา  เถรํ อทฺทส ฯ (ที่ถูกต้องเป็น กโรนฺตี)

         (๗) ต้องจำรูปศัพท์ให้แม่นยำว่า ถ้าเป็นกิริยาของวาจกอะไร ลงปัจจัยไหน จะได้รูปอย่างไร เช่น กรฺ ธาตุ เมื่อลงกับปัจจัยต่างๆ แล้ว จะมีรูปเป็นต่างๆ กัน เช่น ตัวอย่าง

         (๘)ปัจจัยที่ประกอบด้วยธาตุแล้วแปลงรูปไปต่างๆ และเป็นวาจกนั้น เป็นวาจกนี้ ต้องใช้ให้เป็นและจำให้ได้แม่นยำ เช่น                                            

ฉนฺโน ชิณฺโณ ตุฏฺโฐ  อาทาย นิสฺสาย นิกฺขมฺม อุปฺปชฺช ปคฺคยฺห เป็นต้น

         รวมความว่า ปัจจัยในแต่ละวาจกรวมทั้งอาคมที่ลงกับปัจจัยนั้นๆ ต้องจำให้ได้แม่นยำจริงๆ ทั้งต้องประกอบขึ้นเป็นศัพท์ให้ถูกต้อง คล่องแคล่ว ขอให้จำไว้ว่า ใช้ปัจจัยผิดก็ทำให้ผิดวาจก เมื่อวาจกผิด ก็ทำให้ผิดประโยค

          ในทุกชาติทุกภาษาย่อมมีสำนวนภาษาเป็นของตัวเองทั้งสิ้น สำนวนภาษาถือว่าเป็นลักษณะเด่นอย่างหนึ่งของภาษา ซึ่งเข้าใจความ หมายรู้กันเฉพาะในหมู่ผู้ที่ใช้ภาษานั้นๆ และสำนวนภาษานี้ อาจเป็น คำศัพท์เดียว หรือเป็นกลุ่มคำ หรือเป็นประโยคก็ได้ ที่มีความหมาย สละสลวยลึกซึ้งในตัว ซึ่งหากจะแปลถ่ายทอดไปสู่อีกภาษาหนึ่งตรงๆ แล้วย่อมเข้าใจได้ยาก หรือไม่ได้ใจความ

          อย่างเช่น ขมนียํ ถ้าแปลตามตัวก็ได้ความว่า “พอทนได้” แต่ความจริงคำนี้ เป็นสำนวนเท่ากับความไทยว่า “สบายดี” นั่นเอง

          เพราะฉะนั้น จึงเป็นความจำเป็นที่นักศึกษาวิชาแปลไทยเป็นมคธหรือวิชาแต่งไทยเป็นมคธ จะต้องรู้จักสำนวน ทั้งของภาษามคธ และภาษาไทยได้ดี จึงจะแต่งประโยคบาลีได้ถูกต้องและได้อรรถรส ทางวรรณคดี ในเบื้องต้นขอให้นักศึกษาจำไว้ว่า

          “เมื่อแต่งหรือแปลความไทยเป็นภาษามคธ ต้องให้ถูกหลัก และสำนวนตามภาษามคธ ไม่ใช่ตามภาษาไทยหรือสำนวนไทย หรือ ภาษาบาลีไทย”

          เช่น ความไทยว่า ท่านสบายดีหรือ จะแต่งตามสำนวนไทยไป ทื่อๆ ว่า กึ เต สปฺปาโย โหติ หรือ กึ ตฺวํ สปฺปาโยสิ ย่อมไม่ได้ เพราะสำนวนมคธเขาไม่ใช้อย่างนี้ เขาใช้ว่า “กจฺจิ เต ขมนียํ” หรือ ขมนียํ หรือ ขมนียํ เต ดังนี้

          หรือความไทยว่า หมอรักษาโรค จะแต่งว่า เวชฺโช โรคํ รกฺขติ ไม่ถูก เพราะแต่งอย่างนี้เรียกว่า เป็นภาษาบาลีไทย ต้องแต่งให้ถูก ตามสำนวนมคธว่า “เวชฺโช โรคํ ติกิจฺฉติ” ดังนี้

          ตามตัวอย่างนี้ ก็พอจะมองเห็นได้แล้วว่า สำนวนภาษามคธ นั้นเป็นเรื่องสำคัญไม่น้อย หากใช้ผิดแล้วจะทำให้เสียความหมายและทำให้เจ้าของภาษาฟังไม่รู้เรื่องเอาเลยก็ได้

          ในบทนี้ จึงจะได้กล่าวรายละเอียดในเรื่องสำนวนนิยมตามลำดับหัวข้อต่อไปนี้

สำนวนมคธ

สำนวนไทยสันทัด

สำนวนสอบภูมิ

สำนวนนิยมทั่วไป

          สำนวนสอบภูมิ หมายถึง สำนวนที่สนามหลวงออกสอบภูมิรู้พื้น ฐานของผู้สอบ โดยจะแปลสำนวนไทยยักเยื้องไปในรูปแบบต่างๆ เพื่อทดสอบความรู้ด้านธรรมบ้าง ด้านไวยากรณ์บ้าง ด้านการแปล ศัพท์บ้าง ส่วนมากก็จะเป็นการแปลออกศัพท์ ตามแบบแปลโดยพยัญชนะ หรือแปลตามแบบสัมพันธ์ ซึ่งการแปลอย่างนี้ บางครั้งก็ทำให้ผู้สอบงงงวย และหลงสำนวนได้ง่ายๆ ทั้งๆ ที่เป็นศัพท์ง่ายนิดเดียว หรือเป็นศัพท์ที่เห็นดาษดื่นเจนตา แต่ไม่เคยแปลออกศัพท์เต็มที่กัน จึงทำให้ฉงนไปว่าเป็นศัพท์ใหม่ เลยประกอบศัพท์เอาเองใหม่ตามสำนวนนั้น

          สำนวนสอบภูมินี้มักจะพบบ่อยๆ ในประโยคชั้นสูงๆ เพราะถือว่า เป็นผู้ชำนาญในสำนวนดีแล้ว จึงควรระวังให้ดี

          ต่อไปนี้ จักยกศัพท์ที่ท่านแปลออกสนามหลวงมาแล้ว ในปีนั้นๆ มาแสดงเพื่อเป็นแนวทาง

           ตามที่ยกตัวอย่างมานี้ จะเห็นว่าเป็นศัพท์ธรรมดาๆ นี้เองแต่ท่านแปลยักเยื้องไปตามสำนวนโดยพยัญชนะบ้าง สำนวนคำพูดบ้าง เพราะฉะนั้น เมื่อนักศึกษาพบสำนวนเช่นนี้ พึงใคร่ครวญดูให้รอบคอบก่อนว่า ตรงกับศัพท์อะไร เมื่อพบสำนวนที่ผิดสังเกตแล้ว ไม่ควรคิดว่า ศัพท์นี้เป็นศัพท์ใหม่ ต้องพยายามคิดหาจากศัพท์เก่าๆ ที่ง่ายๆ ซึ่งเคย พบเห็นมานั่นเอง ไม่ใช่คิดแต่งศัพท์ใหม่ตามสำนวนไทยอยู่เรื่อยไป ตัวอย่างเช่น สำนวนว่า ดูก่อนพวกเธอผู้เห็นภัย แต่งเสียใหม่ว่า ภยทสฺสก อะไรทำนองนี้

          อลํ ศัพท์ ใช้ในความหมาย ๒ ประการ คือ ในความหมาย ปฏิเสธ แปลว่า “อย่าเลย, พอละ, พอที, พอกันที” และในความหมาย แห่ง อรห ศัพท์ แปลว่า “ควร, เพียงพอ, อาจ” มีวิธีใช้และหลัก การพอเป็นข้อสังเกตดังนี้

          (๑) ในประโยคที่ปฏิเสธเฉยๆ ว่า อย่าเลย แล้วขึ้นประโยคใหม่ ต่อไป ให้เรียงอลํ ไว้ต้นประโยคทีเดียว

           (๒) ในประโยคปฏิเสธ ที่ระบุสิ่งที่ถูกปฏิเสธและผู้ปฏิเสธไว้ด้วย ให้เรียง อลํ ไว้ต้นประโยค เรียงผู้ปฏิเสธเป็นจตุตถีวิภัตติ (สมฺปทาน) ไว้ถัดไป และเรียงสิ่งที่ถูกปฏิเสธ (กรณ)ไว้สุดประโยค หากระบุอย่างใดอย่างหนึ่ง ก็เรียงไว้หลัง อลํ ตามปกติ เช่น

          (๓) ในประโยคที่มีสำนวนว่า “ควรจะ, พอที่จะ’’ หรือ “ควรเพื่อ” หากใช้ อลํ ศัพท์ จะต้องกำหนดว่า มีบทประธานหรือไม่ ถ้ามีบทประธานอยู่ด้วยนิยมเรียงบทประธานไว้หน้า อลํ และ เรียงคำว่า เพื่อ ไว้หลัง อลํ โดยคำว่า เพื่อ นั้น หากเป็นกิริยาอาการ นิยมมีรูปเป็น ตุํ หากเป็นนาม นิยมมีรูปเป็นจตุตถีวิภัตติ เช่น

           (๔) อลํ ศัพท์ที่ใช้ในความหมายว่า พอ อาจ ที่เป็นวิเสสนะ ของบทประธาน จะเรียงไว้หน้าบทประธานหรือหลังบทประธานก็ได้ แล้วแต่ว่าจะเน้นความหรือไม่ และคำว่า เพื่อ ที่ตามมานั้น นิยมเรียง ไว้หลัง อลํ เช่นกัน เช่น

           (๕) อลํ ศัพท์ที่ใช้ในความหมายว่า พอละ อาจ ที่เป็นวิกติกัตตา นิยมเรียงไว้หน้ากิริยาว่ามีว่าเป็น หรือ เรียงแบบวิกติกัตตาทั่วๆไป เช่น

           ศัพท์ในภาษามคธบางศัพท์ บางความหมาย มีศัพท์ที่เป็นคู่กัน เช่นเดียวกับภาษาไทย แต่เวลาใช้ศัพท์เรียงเข้าประโยค จะต้องเลือก ศัพท์ที่มีลักษณะเป็นคู่ๆ คือ คู่ใคร คู่มัน ศัพท์ที่เป็นคู่เช่นนี้ มักมีรูปร่าง คล้ายๆ กัน ประกอบด้วยปัจจัย เป็นต้น อย่างเดียวกัน เช่น ขชฺช คู่กับ โภชฺช ขาทนีย คู่กับ โภชนีย เป็นต้น เวลาใช้นิยมใช้ไม่ให้สลับคู่กัน ตัวอย่างว่า

• : อุบาสกคนหนึ่ง นำของเคี้ยว ของฉัน ไปวัดแล้ว ได้ ถวายแก่ภิกษุรูปหนึ่ง
• : อุปาสโก ขชฺญฺจ โภชนียญฺจ อาทาย วิหารํ คนฺตฺวา อญฺญตรสฺส ภิกฺขุโน อทาสิ ฯ

          ใช้ศัพท์อย่างนี้เรียกว่า ใช้ศัพท์ผิดคู่ หรือผิดฝาผิดตัวกัน แม้จะแปลได้เหมือนกันก็ตาม ก็ถือว่าผิดความนิยมของภาษา ทำให้เสียรสภาษาทางวรรณคดี และไม่สละสลวยด้วยประการทั้งปวง เพราะฉะนั้น จึงควรระวังการใช้ศัพท์ประเภทนี้ให้ถูกต้องไว้เป็นดี

          ต่อไปนี้ จักยกตัวอย่างศัพท์ที่เป็นคู่ไว้ให้ดูพอเป็นอุทาหรณ์ และ เพื่อนำมาใช้ได้ถูกต้อง

          การแปลงประโยค หมายถึงการเปลี่ยนแปลงรูปประโยคเสียใหม่ โดยเปลี่ยนจากรูปประโยคกัตตุวาจก เป็นกัมมวาจก หรือจากกัมมวาจก เป็นกัตตุวาจก เป็นต้น แต่เปลี่ยนแปลงเฉพาะรูปประโยคเท่านั้น มิได้เปลี่ยนความหมายด้วย เมื่อเปลี่ยนแปลงประโยคแล้ว ความหมายยังมีเท่าเดิม

          ส่วนการล้มประโยคนั้น หมายถึง การย่อ หรือขยายประโยคออก ไป เช่น ความเดิมเป็นประโยคเดียว แต่ขยายไปเป็น ๒ ประโยค หรือ ความเดิมเป็น ๒ ประโยค ย่อให้เหลือเพียง ๑ ประโยค โดยรักษาใจความเดิมเข้าไว้ได้ เป็นต้น

          การแปลงประโยคก็ดี การล้มประโยคก็ดี เป็นอุปการะสำหรับ นักศึกษาผู้จำแบบไม่ได้ว่า ข้อความตอนนี้เป็นประโยคกัตตุวาจก หรือ กัมมวาจก หรือเป็นกี่ประโยค เมื่อชำนาญเรื่องนี้แล้ว ก็อาจแต่งประโยคต่างๆ ได้โดยอิสระ โดยไม่เสียความ แต่การแปลงประโยคและการล้มประโยคนี้ เป็นเรื่องค่อนข้างยาก และอาจมิใช่วิสัยของนักศึกษาวิชาแปลไทยเป็นมคธใหม่ๆ ก็ได้ เพราะเป็นเรื่องละเอียดอ่อน และซับซ้อน ขั้นสุดยอดของกระบวนการแต่ง หรือแปลไทยเป็นมคธ ผู้ใดเชี่ยวชาญในกระบวนนี้ ก็นับได้ว่าผู้นั้นมีความเชี่ยวชาญในภาษามคธดี และจะสามารถผ่านวิชานี้ได้จนถึงขั้นสูงสุดโดยไม่ยากนัก

          ทั้งนี้เพราะผู้จะเชี่ยวชาญในกระบวนวิชานี้ได้ จะต้องใช้หลักวิชา การต่างๆ ทั้งหมด ไม่ว่าไวยากรณ์ สัมพันธ์ หลักการเรียง หลักการใช้ศัพท์และสำนวนภาษา มาผสมกันอย่างกลมกลืน ไม่ผิดเพี้ยน สามารถปรุงประโยคเองได้โดยอิสระ โดยรักษาความไทยไว้มิให้เสีย และตัดต่อ แต่งเติมให้ประโยคถูกต้อง สละสลวยได้เอง โดยมิต้องยึดถือว่า จะต้องถูกตามแบบที่มีอยู่เสมอไป เพียงรักษาความและหลักวิชาไว้ เท่านั้นก็เพียงพอแล้ว ดังนี้ก็พอจะเห็นแล้วว่า กระบวนวิชานี้ยุ่งยาก ซับซ้อนเพียงใด

          แม้ว่าจะเป็นหลักวิชาขั้นสูงดังกล่าว ก็มิได้หมายความว่านักศึกษาวิชาแปลไทยเป็นมคธเบื้องต้น จะไม่ควรศึกษาให้รู้ไว้ การศึกษา ให้รู้ไว้นั้นย่อมเป็นอุปการะทั้งปัจจุบันและอนาคต หากเชี่ยวชาญ ชำนาญแต่ขั้นต้นๆ และสามารถใช้ให้เป็นประโยชนได้ ก็เป็นเรื่องที่น่ายกย่อง และส่อแววว่าจะเป็นผู้ฉลาดสามารถในมคธภาษาผู้หนึ่ง

          ต่อไปนี้จักแสดงวิธีการแปลงประโยค และการล้มประโยค พอ เป็นแนวทางตามสำตับ