ใช้ในกรณีที่ข้อความในประโยคนั้นเน้นผู้ทําเป็นหลักใหญ่ มุ่งแสดงความสำคัญของผู้ทำและกิริยาอาการของผู้ทำเป็นประมาณ โดยมิได้เน้นถึงว่าสิ่งที่ถูกทำเป็นอะไร ทำอย่างไร เป็นต้น ส่วนมาก ใช้ในข้อความที่เป็นท้องเรื่อง เดินเรื่องธรรมดา หรือเป็นความอธิบาย เป็นเลขนอก หรือเลขในที่เป็นความบอกเล่าธรรมดาๆ ที่ไม่ได้เน้นสิ่งอื่น นอกจากผู้ทำ

         สรุปอีกทีก็คือ ประโยคที่เน้นผู้ทำ ใช้กัตตุวาจก และผู้ทำนั้น ต้องเป็นประธานในประโยค เช่น   

: สูโท โอทนํ ปจติ ฯ	เน้นผู้ทำคือ สูโท พ่อครัว
: ธมฺมจารี สุขํ เสติ ฯ	เน้นผู้อยู่เป็นสุข
: ภควา เอตทโวจ ฯ	เน้นผู้กล่าว

 

         ใช้ในกรณีที่ข้อความในประโยคนั้น ต้องการเน้นสิ่งที่ถูกทำ (กมฺม) ให้เด่นชัดขึ้นยกสิ่งที่ถูกทำขึ้นเป็นตัวประธานในประโยค ส่วนผู้ทำ (กตฺตุ) ถือเป็นศัพท์รอง บางประโยคถึงกับไม่จำเป็นต้องใส่ตัวกัตตา เข้ามาในประโยค

         ประโยคกัมมวาจกนี้ ส่วนมากใช้ในข้อความที่ผู้พูด ผู้เขียนมุ่ง เน้นว่าสิ่งที่ถูกทำนั้นสำคัญที่สุด จึงเน้นไว้เป็นประธาน ส่วนมากจะใช้ ในประโยคเลขในและใช้กิริยากิตก์คุมพากย์

         จำง่ายๆ ว่า “ประโยคใดเน้นที่สิ่งที่ถูกทำ ประโยคนั้นเป็น กัมมวาจก” ตัวอย่างเช่น

๑) ตาต มยา สตฺถุ ธมฺมเทสนา สุตา ฯ
ต้องการเน้นเทศนามากกว่า ผู้ฟัง (มยา)  (๑/๖)

๒) สตฺถารา หิ สณฺหสุขุมํ  ติลกฺขณํ อาโรเปตฺวา อาทิมชฺฌปริโยสานกลฺยาณธมฺโม เทสิโต ฯ
ต้องการเน้นสิ่งที่ถูกแสดง (ธรรม) มากกว่าผู้แสดง (สตฺถารา) (๑/๖)

๓) อิทาเนเวโก คีตสทฺโท สูยิตฺถ ฯ
ต้องการเน้นสิ่งที่ถูกได้ยินมากกว่าผู้ได้ยิน ถึงกับไม่ใส่เข้า มาในประโยค (๑/๑๕)

 ทั้งสามประโยคนี้ หากเรียงเสียใหม่ว่า

๑) ตาต อหํ สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุณึ ฯ
๒) สตฺถา หิ สณฺหสุขุมํ ติลกฺขณํ ฯเปฯ อาทิมชฺฌปริโยสานกลฺยาณธมฺมํ เทเสสิ ฯ
๓) อิทาเนเวกํ  คีตสทฺทํ สุณึ ฯ

         ก็ถูกต้องใช้ได้เหมือนกัน แต่หย่อนอรรถรส เพราะทั้งสาม ประโยคนี้กลับเป็นการยก หรือเน้นตัวกัตตาไปเสีย

         ขอให้ดูประโยคต่อไปนี้เพิ่มเติม เพื่อความเข้าใจดียิ่งขึ้น

: เอวมฺเม สุตํ ฯ
: เตน วุตฺตํ
: อมฺมตาตา มยา ภิกฺขุสหสฺสํ นิมนฺติตํ ฯ (๑/๗๑)
: อถ กึ ทฺวีหตีหํ สทฺโท น สุยฺยติ ฯ (๒/๓๐)

         อนึ่ง ยังมีประโยคที่เน้นสิ่งที่ถูกทำเหมือนกัน เนื้อความก็เป็น รูปกัมมวาจกอยู่ แต่กลับแต่งเป็นประโยคกัตตฺุวาจกไป ได้แก่ ประโยคที่เราเรียกว่า “กัต. นอก กัม. ใน” นั่นเอง ที่เป็นดังนี้เพราะต้องการ เน้นอีกต่อว่า สิ่งที่เกิดขึ้นหรือสิ่งที่ถูกทำนั้นยังไม่ได้สูญหายไป ยังคง อยู่ เช่น

: ราชา นคเรหิ มานิโต โหติ ฯ
: อิทํ สิกฺขาปทํ ภควตา ภิกฺขูนํ ปญฺญตฺตํ โหติ

 

         ใช้ในกรณีที่ข้อความนั้นมิได้เน้นผู้ทำ มิได้เน้นสิ่งที่ถูกทำ แต่เน้นกิริยาอาการของผู้ทำ (อนภิหิตกตฺตา) ว่าเป็นอะไร มีอย่างไร ประโยคภาววาจกมีที่ใช้น้อย ส่วนมากมักพบในรูปของปัจจัยในกิตก์ คือ ตพฺพ ปัจจัย เป็นพื้น ในรูปของอาขยาตมีน้อย เช่น

: เตน ภูยเต ฯ (เน้นความเป็นของเขา)
: (อยฺเยน) ทิวา น นิทฺทายิตพฺพํ ฯ (เน้นกิริยานอน) (๑/๖๓)
: (อยฺเยน) อกุสิเตน ภวิตพฺพํ อารทฺธวิริเยน ฯ (๑/๖๓) (เน้นความเป็น)
: (อยฺเยน) สายํ สพฺเพสุ สุตฺเตสุ วิหารโต อาคนฺตพฺพํ ปจฺจูสกาเล สพฺเพสุ อนุฏฐหิเตสุเยว วิหารํ คนฺตพฺพํ ฯ (เน้นกิริยาอาการ) (๑/๖๓)

         มีข้อควรระวังอย่างหนึ่งคือ ประโยคภาววาจกนี้ กิริยาจะต้องเป็นอกัมมธาตุเท่านั้น บางครั้งนักศึกษาไปพบศัพท์กิริยาสกัมมธาตุมีรูป ร่าง เหมือนกิริยาภาววาจก เข้า และศัพท์นั้นท่านมิได้วางประธานหรือ กรรมไว้ให้เห็น ก็เหมาเอาว่าเป็นภาววาจก อย่างนี้เรียกว่าผิดสัมพันธ์ เช่น

: เย น เทนฺติ, เตสํ น ทาตพฺพํ ฯ (๓/๖๒)
: สุขํ ภุญฺชิตพฺพํ ฯ (๓/๖๓)
: ตตฺถ เวทิตพฺพํ (ดูใน มงฺคลตฺถทีปนี)

 

         ใช้ในกรณีที่ข้อความประโยคนั้น เน้นผู้ใช้ให้ทำกิริยาอาการนั้น มีได้เน้นตัวผู้ทำหรือผู้ถูกใช้ให้ทำ หรือสิ่งที่ถูกทำแต่ประการใด ทั้งผู้ใช้ นั้นก็มิได้ทำกิริยานั้นเองด้วย

         จำง่ายๆ ว่า ประโยคใดเน้นผู้ใช้ให้คนอื่นทำ ประโยคนั้นเป็น เหตุกัดตุวาจก ตัวอย่างเช่น

: สามิโก สูทํ โอทนํ ปาเจติ ฯ (เน้นนายซึ่งเป็นผู้ใช้)
: กลหํ นิสฺสาย หิ ลฏุกิกาปิ สกุณิกา หตฺถินาคํ  ชีวิตกฺขยํ ปาเปสิ ฯ (เน้นนก ผู้ทำให้ถึง) (๑/๕๑)

         ในบางกรณี ประโยคเหตุกัตตุวาจกนี้ จะไม่ต้องใส่ตัว การิตกมฺม (ผู้ถูกใช้ให้ทำ) หรือ กมฺม (สิ่งที่ถูกทำ) เข้ามาในประโยคก็ได้ เพราะไม่ได้เน้นถึง กระนั้นก็เป็นอันทราบกันได้โดยนัย เช่น

: ราชา ตถา กาเรติ ฯ (ขาด การิตกมฺม และ กมฺม) (๑/๔๐)
: โส สตฺถุ ทานํ ทตฺวา ตุมฺหากํ ปาเปสฺสติ ฯ (ขาด การิตกมฺม) (๑/๙๔)
: ราชา สกลวีถิยํ เภริญฺจาราเปสิ ฯ (ขาด การิตกมฺม)

 

         ใช้ในกรณีที่ข้อความในประโยคนั้น เน้นสิ่งที่ถูกผู้ใช้ให้เขาทำ โดย ยกสิ่งนั้นขึ้นมาเป็นตัวประธานและครองกิริยาในประโยค เช่น

: สามิเกน สูเทน โอทโน ปาจาปิยเต ฯ
: อยํ ถูโป ปติฏฺฐาปิโต ฯ
: สุนนฺทาย โปกฺขรณี การิตา ฯ (๒/๑๐๒)
: มยา ตสฺส ปณฺณสาสา ฌาปิตา ฯ (๓/๑๔๗)

         รวมความว่า จะแต่งเป็นรูปประโยควาจกใด ให้อ่านความไทย ให้เข้าใจชัดเจนก่อนว่า ประโยคนั้นเขาเน้นประธาน หรือเน้นกรรม เป็นต้น          แล้วแต่งประโยคเป็นวาจกนั้นๆ ดังกล่าามาโดยยึดแบบเป็นหลักเกณฑ์ และแต่งเป็นวาจกใด ต้องประกอบประธาน กิริยา กรรม เป็นต้น ให้ถูกต้องตามวิธีไวยากรณ์ด้วย ทั้งนี้ เพื่อจะไม่ทำให้เสียความหมายและเสียคะแนนดังกล่าวแล้วข้างต้น

พระธรรมกิตติวงศ์ (ทองดี สุรเตโช ป.ธ.๙,ราชบัณฑิต). คู่มือ วิชาแปลไทยเป็นมคธ ป.ธ.๔-๙ วิชาแต่งไทยเป็นมคธ ป.ธ.๙. พิมพ์ครั้งที่ ๑. กรุงเทพฯ : บริษัท ฟองทองเอ็นเตอร์ไพรส์ จำกัด, ๒๕๔๔.