(๓) ในกรณีที่มีการเปรียบเทียบเป็นประโยคอุปมาอุปไมย ซึ่งมี สำนวนไทยว่า “เปรียบเหมือน, เหมือน, ดังเช่น, เปรียบดัง” เป็นต้น มีข้อความที่ควรศึกษาและคำนึงถึงหลายประการ เช่น

๓.๑ จะใช้ศัพท์อะไรให้ตรงกับสำนวนไทยนั้น ในบรรดาศัพท์ เหล่านี้ คือ อิว วิย ยถา ยถาตํ ยถา-ตถา เสยฺยถาปิ

๓.๒ ต้องเข้าใจความหมายในประโยคว่า เป็นการเปรียบเทียบอะไร เปรียบทำนองไหน เปรียบกับบทไหนในประโยค

๓.๓ ต้องประกอบกับศัพท์อย่างไร แล้ววางไว้ตรงไหนใน ประโยค

๓.๔ จะต้องใส่ศัพท์เต็มประโยคหรือควรละศัพท์ใดไว้ ไม่ต้องใส่เข้าไป แต่สามารถรู้ได้ว่าได้ละศัพท์ใดไว้

          ในปกรณ์ทั้งหลาย ที่มีการเปรียบเทียบเช่นนี้ท่านมีวิธีใช้ศัพท์และ วางศัพท์ไม่แน่นอนตายตัวว่าจะต้องเป็นศัพท์นี้เท่านั้น หรือจะต้องวางไว้ ตรงนั้นเท่านั้น ใช้อย่างอื่นเป็นผิด แต่เมื่อท่านใช้ไว้แล้ว ก็สามารถรู้ ความหมายได้ทันที ดังนั้น จึงไม่อาจวางกฎระเบียบที่ตายตัวลงไปได้ใน เรื่องนี้ แต่ก็พอชี้แจงเป็นแนวทางได้ ดังต่อไปนี้

          ในกรณีที่การแก้ความเป็นรูปวิเคราะห์โดยมีสำนวนไทยว่า “เพราะว่า, เพราะอรรถว่า, เพราะวิเคราะห์ว่า” แล้วพิมพ์ข้อความต่อไป โดยเว้นวรรคไว้ เช่น “ชื่อว่ามงคล เพราะอรรถว่า เป็นเหตุถึง อธิบายว่า เป็นเครื่องบรรลุถึงความสำเร็จและความเจริญ แห่งสัตว์ทั้งหลาย” การเว้นวรรคระหว่าง เพราะอรรถว่า กับ เป็นเหตุถึง นั้น เป็นการแสดงให้รู้ว่าเป็นรูปวิเคราะห์

          อีกกรณีหนึ่ง ที่บ่งว่าความตอนนั้นเป็นรูปวิเคราะห์หรือใกล้เคียงรูปวิเคราะห์คือคำที่มีสำนวน ว่า “เพราะเหตุนั้น ชื่อว่า........ ”

          ในกรณีแรกเป็นการแปลเข้า คือ แปลจากรูปสำเร็จเข้าไปหารูป วิเคราะห์ ในกรณีหลังเป็นการแปลออก คือ แปลรูปวิเคราะห์ออก ไป หารูปสำเร็จซึ่งอยู่ข้างนอก ทั้งนี้ท่านนับ อิติ ศัพท์เป็นประตูคั่นกลาง

          เมื่อสังเกตแล้วรู้ชัดว่าข้อความตอนนั้นเป็นรูปวิเคราะห์แน่นอน แล้ว จะต้องดำเนินการขั้นต่อไป คือ

          ๔.๑ รูปวิเคราะห์ที่น่ามาใช้จะต้องประกอบศัพท์และธาตุให้ตรง กับรูปสำเร็จ คือเป็นศัพท์ หรือเป็นธาตุตัวเดียวกัน ถ้าต่างกัน นิยมให้เป็นคำไขหรือคำอธิบายไป

          ๔.๒ ต้องวางศัพท์ที่ปรากฏในรูปสำเร็จทุกศัพท์ (ยกเว้นปัจจัย) ไม่ ว่าศัพท์นามหรือศัพท์กิริยาไว้ในรูปวิเคราะห์ ถ้าศัพท์ใดไม่มีในรูปวิเคราะห์ รูปสำเร็จจะออกศัพท์นั้นด้วยไม่ได้ แต่ศัพท์ในรูปวิเคราะห์ทุกศัพท์ไม่จำ ต้องนำมาเป็นรูปสำเร็จทุกศัพท์

          ๔.๓ ต้องคำนึงว่าจะประกอบรูปวิเคราะห์เป็นสาธนะอะไร เป็นวจนะอะไร เป็นรูปวิเคราะห์ในกิตก์ ในสมาส หรือในตัทธิต ข้อนี้ย่อมสังเกตได้จากคำที่ท่านแปล หรือจาการเทียบเคียงตามแบบที่ศึกษามาแล้ว

          ๔.๔ จะต้องวางศัพท์ต่างๆ ให้ถูกตำแหน่งตามแบบของรูปวิ เคราะห์นั้นๆ หากมีศัพท์เกินเข้ามา เช่น บทประธาน บทวิเสสนะ ต่างๆ ต้องวางหลบตำแหน่งของศัพท์ที่อยู่กับที่ แม้จะผิดหลักการวางศัพท์ก็ไม่ถือเป็นผิด

          ๔.๕ ทำเสร็จแล้วตรวจดูประธาน กิริยา รูปสำเร็จ เป็นต้น ว่า มีวจนะตรงกันหรือไม่ แล้วทดลองแปลโดยพยัญชนะดูว่าความจะเป็นไปอย่างไร ได้ความตามที่ต้องการหรือไม่

          ในบทส่งท้ายนี้จักว่าด้วยเรื่องเบ็ดเตล็ดต่างๆ ทั้งที่กล่าวไว้บ้าง แล้วในบทต้นๆ ทั้งที่ยังมิได้กล่าวถึง ซึ่งเป็นข้อที่นักศึกษาชอบทำผิดพลาดบ่อยๆ เรื่องต่างๆ เหล่านี้จักรวมกล่าวไว้ในบทนี้เลยให้สิ้นเชิง ซึ่งถือว่าเป็นข้อปลีกย่อย หรือเป็นเกร็ดความรู้เล็กๆ น้อยๆ ที่นักศึกษาควรทราบไว้ แม้บางครั้งทำผิดพลาดไปแล้วจะไม่ถึงกับทำให้เสียคะแนนโดยตรง แต่ก็จัดเป็นผิดความนิยมของภาษา และไม่ทำให้เกิดความไพเราะในอรรถรสของภาษา