ความไทย

: พระเถระนั้น เหมือนถูกสายฟ้าฟาดที่กระหม่อม

  พูดว่า อาวุโส คุณอย่าให้ผมฉิบหายเลย ไม่มีหรอก

  กรรมรูปนี้ของผม ฯ

เป็น

: โส อสนิยา มตฺถเก อาตฺถโฏ วิย มา มํ อาวุโส

  นาเสหิ, นตฺเถว มยฺหํ เอวรูปนฺติ ฯ (๕/๔๙)

ความไทย   

: พราหมณ์พวกนั้นได้ยินเสียงนั้นเท่านั้น เป็นประดุจ

  ลูกฆ้อนเท่าภูเขาพระสุเมรุทุบลงบนศีรษะ

  เป็น ประดุจลูกหลาวแทงที่หูทั้งสอง ถึงความไม่สบาย

  กาย และเสียใจ ฯลฯ (สนามหลวง ป.ธ.๗/๒๕๒๖)

เป็น

: เต ตํ สทฺทํ สุตฺวา ว สิเนรุมตฺเตน มุคฺคเรน

  สีเส ปหฏา วิย กณฺเณสุ สูเลน วิทฺธา วิย

  ทุกฺขโทมนสฺสปฺปตฺตา ฯเปฯ (มงฺคล ๑/๑๒๐)

ความไทย

: สรีระของพระเถระได้เป็นเหมือนถูกคบไฟสุมแล้ว

เป็น

: เถรสฺส สรีรํ อุกฺกาหิ อาทิตฺตํ วิย อโหสิ ฯ (๕/๓๐)

ความไทย

: ก็ ธรรมดาเทวดาทั้งหลายอาศัยเหตุบางอย่างเท่านั้น

  จึงมายังโลกมนุษย์ ซึ่งเป็นดุจที่ (ถ่าย) เว็จ

  อัน เต็มไปด้วยของไม่สะอาด ฯ

เป็น

: เทวดา หิ กิญฺจิเทว การณํ ปฏิจฺจ อสุจิปูริตํ

  วจฺจฏฺฐานํ วิย มนุสฺสโลกํ อาคจฺฉนฺติ ฯ (มงฺคล ๑/๙)

ชี้แจ้ง

: วจฺจฏฺฐานํ ทำหน้าที่ขยาย มนุสฺสโลกํ คือ เปรียบ

  โลกมนุษย์เหม่อนกับที่ (ถ่าย) เว็จ จึงต้องประกอบศัพท์

  ให้มีวิภัตติเสมอกัน (ทุติยาวิภัตติ)

ความไทย

: ความหิวชื่อว่าความเดือดร้อน เพราะอรรถว่า เป็น

  เครื่องบีบคั้น ก็ภิกษุนั้นย่อมขบฉันบิณฑบาตเพื่อ

  ระงับความหิวนั้น เหมือนใช้ยาสมานแผล และเหมือน

  ใช้เครื่องป้องกันความร้อนเป็นต้นนั้น ในฤดูร้อน

  และฤดูหนาว เป็นต้น ฯ

เป็น

: วิหึสา นาม ชิคจฺฉา อาพาธนฏฺเฐน, อุปรมตฺถฌญฺเจส

  ปิณฺฑปาตํ ปฏิเสวติ วณาเลปนมิว อุณฺหสีตาทีสุ

  ตปฺปฏิการํ วิย จ ฯ (วิสุทฺธิ ๑/๔๐)

ชี้แจง

: วณาเลปนํ ก็ดี ตปฺปฏิการํ ก็ดี ทำหน้าที่เช่นเดียวกัน

  ปิณฺฑปาตํ คือ ถูกบริโภค (ปฏิเสวติ) เหมือนกัน

  เป็น การอุปมาขยายความบท ปิณฺฑปาตํ ให้ชัดขึ้น

ความไทย

: ก็ภิกษุผู้จะให้ป้จจัยสันนิสิตศีลบริบูรณ์ จะต้องเป็น

  เหมือนสามเณรสังฆรักขิตผู้เป็นหลาน ฯ

เป็น

: ปจฺจยสนฺนิสิตฺตสีลปริปูรเกน ปน ภาคิเนยฺยสงฆ-

  รกฺขิตสามเณเรน วิย ภวิตพฺพํ ฯ (มงฺคล ๑/๑๙๙)

ไมใช่

: ปจฺจยสนฺนิสิตฺตสีลปริปูรเกน ปน ภาคิเนยฺยสงฆ-

  รกฺขิตสามเณโร วิย ภวิตพฺพํ ฯ

ชี้แจง

: ศัพท์ว่า สามเณเรน เป็นข้อเปรียบเทียบ ปริปูรเกน

  จึงต้องมีวิภัตติเดียวกันหากใช้เป็น สามเณโร ก็ไม่รู้ว่า

  เปรียบกับบทไหนในประโยค แม้จะพอแปลได้

  ก็ผิดสัมพันธ์เสียอีก คือ ความบ่งว่า ภิกษุต้องเป็น

  เหมือนสามเณรเป็น ฯ

ความไทย

: ภิกษุผู้บำเพ็ญเตจีวริกังคธุดงค์ ย่อมเป็นผู้สันโดษ

  ด้วยจีวรพอบริหารกายด้ายสันโดษนั้น เธอจึงถือ

  เอา (จีวร) เท่านั้นไปได้เหมือนนก ฯ

เป็น

: เตจีวริโก ภิกฺขุ สนฺตุฏโฐ โหติ กายปริหาริเกน

  จีวเรน, เตนสฺส ปกฺขิโน วิย สมาทาเยว คมนํฯ

  (วิสุทฺธิ ๑/๘)

ไมใช่

: ฯเปฯ เตนสฺส ปกขี วิย คมนํ

ชี้แจง

: ภิกษุกับนกเหมือนกันในการไป ท่านเปรียบภิกษุ

  เหมือนนก ภิกษุเป็นฉัฏฐีวิภัตติ บทอุปมาก็ต้องเป็น

  ฉัฏฐีวิภัตติด้วย จับใจความได้ว่า “การไปของนก”

  หากแต่งเป็น ปกฺขี วิย ก็จะกลายเป็นว่า

  “นกกับการไปเหมือนกัน” หรือเป็นว่า

  “การไปเหมือน นก” ซึ่งไม่รู้เปรียบใน แง่ใด

เช่น

: ยถา จ มาตาปิดโร อุปฏฺฐาตุํ ลเภยฺย ตถา

  นนฺทปณฺฑิเตน วิย ปฏิปชฺชิตพฺพํ ฯ (มงฺคล ๑/๓๐๔)

   (ปุตฺเตหิ เปรียบกับ นนฺทปณฺฑิเตน)

ไมใช่

: ตถา  นนฺทปณฺฑิโต วิย ปฏิปชฺชิตพฺพํ ฯ

เช่น

: เอวํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ฐปิตานญฺหิ ปฏิลาภกาลโต

  อุทฺธํ ปริโภโค อนวชฺโช ว อธิฏฺฐหิตฺวา ฐปิตปตฺต-

  จีวรานํ วิย ฯ (มงคล ๑/๑๙๗) (การบริโภคจีวรที่

  พิจารณาแล้วเก็บไว้ไม่มีโทษ เหมือนจีวรที่

  อธิษฐานแล้วเก็บไว้)

ไม่ไใช่

: ฯเปฯ อธิฏฺฐหิตฺวา ฐปิตจีวรานิ วิย ฯ

เช่น

: ตตฺถ   วธกปจฺจุปฏฺฐานโตติ วธกสฺส วิย ปจฺจุปฏฺฐานโต ฯ

  (วิสุทฺธิ ๒/๓) (โดยการปรากฏเหมือนเพชฌฆาต)

เช่น

: อโยนิโส ปวตฺตยโต หิ อิฏฺฐชนมรณานุสฺสรเณ โสโก

  อุปฺปชฺชติ วิชาตมาตุยา ปิยปุตฺตมรณานุสฺสรเณ วิย

  ฯเปฯ (วิสุทฺธิ ๒/๒)

ไม่ใช่

: ฯเปฯ วิชาตมาตุยา ปิยปุตฺตมรณานุสฺสรณํ วิย

: ตสฺมา อาทาสตเล มุขนิมิตฺตํ ทสฺสินา วิย สเมน

  อากาเรน จกฺขูนิ อุมฺมีเลตฺวา นิมิตฺตํ คณฺหนฺเตน

  ภาเวตพฺพํ ฯ (วิสุทฺธิ ๑/๑๕๙) (บุคคลเมื่อจะถือเอา

  นิมิตทั้งลืมตาขึ้นโดยอาการอันสมํ่าเสมอ

  เหมือนคนจ้องเงาหน้าในกระจก... )โดยเปรียบผู้ลืมตา

  ถือเอานิมิตเหมือนคนดูกระจก

ไม่ใช่

: ตสฺมา อาทาสตเล มุขนิมิตฺตํ ทสฺสี วิย

  (หรือ เปกฺขโก วิย) ฯเปฯ คณฺหนฺเตน...