(๑) ในสำนวนข้อสอบแปลไทยเป็นมคธ มักจะไม่มีคำแปลออก สำเนียงอายตนิบาต ทำให้นักศึกษาตัดสินใจไม่ได้ว่าเป็นวิภัตติอะไรแน่ เช่น สำนวนว่า เขาทำงาน เขากินข้าว สามีให้เครื่องประดับภริยา สามเณรนั่งเตียงอยู่ เป็นต้น จึงต้องประกอบศัพท์ด้วยวิภัตติเอาเอง จะแต่งลอยๆแบบไม่มีหลักไม่ได้ เมื่อแต่งเป็นมคธแล้วต้องลองแปลดูว่า พอจะเข้าใจได้ไหม กิริยาเป็นธาตุเรียกหากรรมหรือไม่ เป็นต้น เช่น

สำนวนว่า : เขาทำงาน

= โส กมฺมนฺตสฺส กโรติ ฯ (ผิด)

= โส กมฺมนฺตํ กโรติ ฯ (ถูก)

สำนวนว่า : เขากินข้าว

= โส ภตฺตสฺส ภุญฺชติ ฯ (ผิด)

= โส ภตฺตํ ภุญฺชติฯ (ถูก)

สำนวนว่า : สามีให้เครื่องประดับภริยา

= สามีโก อาภรณํ ภริยํ เทติ ฯ (ผิด)

= สามีโก อาภรณํ ภริยาย เทติ ฯ (ถูก)

สำนวนว่า : สามเณรนั่งเตียงอยู่

= สามเณโร มญฺจํ นิสีทติ ฯ (ผิด)

= สามเณโร มญฺเจ นิสีทติ ฯ (ถูก)

         (๒) ในสำนวนไทย แม้จะแปลสำนวนผิดวิภัตติ คือแปลเป็น วิภัตติหนึ่ง แต่เวลาแต่งกลับแต่งเป็นอีกวิภัตติหนึ่ง ซึ่งเรียกว่า “แปล หัก” ก็ต้องคงรูปวิภัตติเดิมไว้ตามความนิยมของภาษา เช่น

: ภาชนะนี้เต็มด้วยนา
= อิทํ ภาชนํ อุทกสฺส ปูรติ ฯ (ถูก)
= อิทํ ภาชนํ อุทเกน ปูรติ ฯ (ผิด)

         แม้ในสำนวนไทยซึ่งมีได้แปลหัก แต่นิยมใช้ภับวิภัตติใดๆ ก็ให้คงรูปวิภัตตินั้นๆ ไว้ เช่น

: กลัวโจร ใช้ โจรสฺมา ภายติ มิใช่ โจรํ ภายติ
: ผมยกโทษให้ท่าน ใช้ ขมามิ เต มิใช่ ตํ ขมามิ
: ประทุษร้ายบุคคลผู้ไม่ประทุษร้าย ใช้ อปฺปทุฏฺฐสฺส ทุสฺสติ มิใช่ อปฺปทุฏฺฐํ ทุสฺสติ

         สำนวนอื่นๆ พึงสังเกตและค้นคว้าด้วยตัวเองต่อไป

         (๓) ตัวประธานของกิริยากิตก์ที่เข้าสมาส ๑ นามนามหรือคุณนามที่เข้ากับศัพท์ภาวสาธนะ ๑ เข้ากับภาวศัพท์หรือภาวปัจจัย ๑ ต้องมีรูปเป็นฉัฏฐีวิภัตติตายตัว จะเป็นรูปวิภัตติอื่น เช่น ทุติยาวิภัตติ ไม่ได้ เช่น

: อชฺช มยฺหํ สรทตาปสสฺส สนฺติกํ  คตปจฺจเยน ธมฺมเทสนา จ มหตี ภวิสฺสติ ฯ (๑/๙๗)

: สตฺถุ สมาปตฺติ สมาปนฺนภาวํ ญตฺวา เทฺว อคฺคสาวกาปิ เสสภิกฺขูปิ สมาปตฺตึ สมาปชฺชึสุ ฯ (๑/๙๙)

: สพฺพปาปสฺส อกรณํ , กุสลสฺสูปสมฺปทา ฯ

: ราคาทีนํ ขโย นิพพานํ ฯ

         ศัพท์ที่ประกอบด้วยวิภัตติอาขยาต ทำหน้าที่เป็นกิริยาคุมพากย์ ถ้าประกอบผิดวิภัตติแล้วจะทำให้ผิดความ และบางทีทำให้เสียถึงสัมพันธ์ เช่น ข้อความเป็นความบังคับ แต่ปรุงศัพท์เป็นวัตตมานาวิภัตติ หรือ เป็นความล่วงแล้ว ปรุงศัพท์เป็นภวิสสันติวิภัตติ เป็นต้น เช่นนี้ย่อมทำให้ผิดความ หรือใช้วิภัตติผิดบุรุษกันกับประธาน เช่น ประธานเป็น มัธยมบุรุษ แต่กิริยาเป็นประถมบุรุษ เช่นนี้ชื่อว่า ผิดสัมพันธ์ ดังตัวอย่าง ต่อไปนี้

ผิดความ           : มนุษย์ผู้ฉลาดทราบว่า พระผู้เป็นเจ้าทั้งหลาย กำลังหา เสนาสนะจำพรรษา

แต่งเป็น             : ปณฺฑิตมนุสฺสา “วสฺสาวาสํ เสนาสนํ ปริเยสึสุ ภทนฺตาติ ญตฺวา ฯเปฯ

: ขอท่านอย่าทำอย่างนี้ เพราะกรรมนี้หยาบช้า

แต่งเป็น             : มา เอวํ กโรสิ, ลามกํ หิ อิทํ กมฺมํ ฯ

ผิดสัมพันธ์       : ทุกสิ่งเป็นภาระของเจ้า เจ้าจงดูแลมันไว้

แต่งเป็น             : สพฺพนฺตํ ตว ภาโร, ปฏิปชฺชตุ นนฺติ

: ฉันจักบวชในสำนักพระศาสดา

แต่งเป็น             : อหํ สตฺถุ สนฺติเก ปพฺพชิสฺสตีติ ฯ

         จึงพอสรุปข้อสังเกตในเรื่องวิภัตติอาขยาตได้ ดังนี้

         (๑) ถ้าเป็นความบังคับ “จง” ความหวัง “เถิด, ขอ...เถิด” หรือ ความอ้อนวอน “ขอ...จง” ให้ใช้ปัญจมีวิภัตติ เช่น

: เอวํ วเทหิ ฯ

: สพฺเพ สตฺตา อเวรา โหนฺตุ ฯ

: ปพฺพาเชถ มํ ภนฺเต อนุกมฺปํ อุปาทาย ฯ

         (๒) ถ้าเป็นความยอมตาม ความกำหนด หรือความรำพึง ซึ่ง แปลว่า “ควร,พึง” ให้ใช้สัตตมีวิภัตติ เช่น

: ปุญฺญญฺเจ ปริใส กยิรา ฯ

: ยนฺนูนาหํ ปพฺพเชยฺยํ ฯ

         (๓) อ อาคม กับ อิ อาคม ลงในหมวดวิภัตติไหนบ้าง ต้องจำ ให้ได้ อย่าประกอบผิดหมวดกัน

         (๔) วิภัตติที่เปลี่ยนแปลงรูปไปต่างๆ หรือที่มีกฎเกณฑ์แบบต่างๆ ต้องกำหนดให้ดี เช่น

: อนฺติ ที่แปลงเป็น เร มีที่ใช้น้อย เช่น วุจฺจเร นายเร

: อุํ ที่แปลงเป็น อึสุ นิยมใช้รูป อึสุ มากกว่า อุํ เช่น กรึสุ อาโรเจสุํ อเหสุํ ขาทึสุ วทึสุ จินฺตยึสุ ปติฏฺฐหึสุ เป็นต้น

: เอยฺย นิยมใช้รูป เต็มมากกว่าที่ลบ ยฺย เช่นใช้ คจฺเฉยฺย มากกว่า คจฺเฉ

: อา กาลาติปิตติ นิยมรัสสะเป็น อ แล้วลง อิ อาคม เช่น อภวิสฺส อสกฺขิสฺส อกริสฺส

: อี อัชชัตตนี นิยมรัสสะเป็น อิ แล้วลง ส อาคม เช่น อกาสิ อคมาสิ

: หิ ปัญจมี ลบทิ้งบ้างก็ได้ และนิยมทิ้งสองอย่าง เช่น กโรหิ คจฺฉ อาคจฺฉาหิ

: หิ มิ ม วิภัตติ ลงแล้วต้องทีฆะต้นธาตุ เป็น อา เช่น คจฺฉาหิ คจฺฉามิ คจฺฉาม

         (๕) ในประโยคเลขนอก หรือ ประโยคเดินเรื่อง นิยมใช้กิริยา อาขยาตคุมพากย์มากกว่ากิริยากิตก์ และส่วนมากจะใช้วิภัตดิหมวด อัชชัตตนี

         (๖) ในประโยคเลขใน ที่เป็นอดีตกาล นิยมใช้กิริยากิตก์ คุมพากย์ โดยเฉพาะในรูปกัมมวาจก

พระธรรมกิตติวงศ์ (ทองดี สุรเตโช ป.ธ.๙,ราชบัณฑิต). คู่มือ วิชาแปลไทยเป็นมคธ ป.ธ.๔-๙ วิชาแต่งไทยเป็นมคธ ป.ธ.๙. พิมพ์ครั้งที่ ๑. กรุงเทพฯ : บริษัท ฟองทองเอ็นเตอร์ไพรส์ จำกัด, ๒๕๔๔.