ประโยคพุทธพจน์ คือ ข้อความที่พระพุทธเจ้าตรัสไว้มีหลักฐาน อ้างอิงได้ เมื่อมีข้อความเช่นนี่ในสำนวนไทยที่กำหนดให้แต่ง พึงระวังและต้องพิถีพิถันเป็นพิเศษ มีข้อที่นิยมปฏิบัติดังนี้

          ๑. ในกรณีที่สำนวนไทย มีข้อความที่บ่งว่าเป็นพระพุทธพจน์จริง นิยมแต่งให้ถูกต้องตรงกับข้อความที่พระพุทธเจ้าตรัสไว้จริงๆ แม้สำนวน ไทยนั้นจะแปลหรือให้ความหมายไม่ตรงกับพระพุทธพจน์นัก ก็ต้องแต่งให้ถูกพระพุทธพจน์ ถึงจะตัดสำนวนไทยที่เกินพุทธพจน์ออก ก็ต้องทำ และข้อวามนั้นนิยมแต่งอยู่ภายใน “อิติ” เพื่อเป็นหลักฐานว่าเป็น พระพุทธเจ้าตรัสไว้อย่างนี้จริง เช่น

          ๒.ในกรณีที่สำนวนไทยอ้างว่าพระพุทธเจ้าตรัสไว้อย่างนั้นอย่างนี้ นักศึกษาพึงพิจารณาเนื้อความเสียก่อนว่าเป็นพระพุทธพจน์จริงหรือไม่ หรือเป็นแต่อ้างถึงเท่านั้น ส่วนเนื้อความเป็นการอธิบายขยายความของผู้แต่งหนังสือนั้นเอง หาใช่พระพุทธพจน์แท้ไม่ อย่างนี้นิยมแต่งเป็นประโยคที่ไม่มี “อิติ” แต่แต่งเป็นประโยคบอกเล่าธรรมดา คือ เป็นสำนวนอธิบายขยายความตามปกติ ผู้รู้ผู้อ่านย่อมทราบได้เองว่า เนื้อความตอนนื้มิใช่พระพุทธพจน์ แต่เป็นสำนวนของผู้แต่ง เช่น

          ตามตัวอย่างข้างต้น ท่านปรุงประโยคใหม่ด้วยการตีความ แล้วตัดความ โดยหลีกเลี่ยงการใช้ “อิติ” ในประโยคหากแต่งเป็นประโยค “อิติ” ตามสำนวนไทย เช่น แต่งว่า เตเนว ภควา “นโร หิ....อิเมหิ จตูหิ ธมฺเมหิ อตฺตโน อตฺตโน นิวาสภูตคามาทิสงฺขาตํ ทีปํ อภิปาเลยฺยาติ พุทฺธปริสาย   โอวาทานุสาสนึ อทาสิ ฯ ย่อมเป็นการ แสดงว่าข้อความใน “อิติ” ทั้งหมดเป็นพระดำรัสของพระพุทธเจ้าจริงๆ ข้อนี้ขอให้นักศึกษาพึงทำความเข้าใจให้ดีเถิด จะเข้าถึงความนิยมทางภาษาได้อย่างแจ่มแจ้ง

          กล่าวโดยสรุปว่า ประโยคที่เป็นพระพุทธพจน์นั้น หากไม่แน่ใจ หรือจำพระพุทธพจน์ไม่ได้ ก็ไม่ควรปรุงประโยคเป็นรูปมี “อิติ” หรือ ที่วงการบาลีเรียกว่า ประโยคเลขนอกเลขใน ควรตีความและตัดแต่งความเสียใหม่แล้วปรุงให้มีรูปประโยคตามปกติ โดยที่เนื้อความไม่เสียไปมากนัก อันนี้ก็อยู่ที่ความฉลาดสามารถในการตีความและตัดความสำคัญ

           ประโยคแบบ คือ ประโยคที่ท่านปรุงรูปประโยคไว้คงที่ ไม่ เปลี่ยนแปลงยักเยื้องไปต่างๆ เหมือนรูปประโยคอื่นๆ ถือว่าเป็นความนิยมทางภาษาไปโดยปริยาย เมื่อพบที่ไหนก็จะมีรูปอย่างนั้น ประโยคแบบดังกล่าวนี้ มีไม่มากนัก ขอให้นักศึกษาจำรูปประโยคไว้ให้แม่นยำ เพื่อสะดวกในการปรุงประโยค ไม่ต้องเสียเวลาไปคิดใหม่ เมื่อสำนวนไทยเข้าลักษณะประโยคแบบนั้น ก็จะแต่งไปตามแบบที่มีอยู่ได้เลย สำนวนอย่างนี้ไม่นิยมแต่งรูปประโยคขึ้นมาใหม่ตามที่คิดขึ้นเอง แม้จะรักษาความไว้ได้ แต่ก็ผิดแบบอยู่ดี ตัวอย่างประโยคแบบที่พึงจดจำมี ดังนี้

๑. ประโยคต้นเรื่อง เช่น

- ติ ธมฺมเทสนํ สตฺถา วิหรนฺโต  อารพฺภ กเถสิ ฯ

- เอวมฺเม สุตํ ฯ เอกํ สมยํ ภควา

๒. ประโยคคอคาถา เช่น

- อนุสนฺธึ คเหตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมํ คาถมาห ฯ

- อนุสนฺธึ ฯเปฯ อิมา คาถา อภาสิ ฯ

- .....ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห ฯ

๓. ประโยคตั้งเอตทัคคะ

๔. ประโยคถาม – ตอบสุขทุกข์

พระธรรมกิตติวงศ์ (ทองดี สุรเตโช ป.ธ.๙,ราชบัณฑิต). คู่มือ วิชาแปลไทยเป็นมคธ ป.ธ.๔-๙ วิชาแต่งไทยเป็นมคธ ป.ธ.๙. พิมพ์ครั้งที่ ๑. กรุงเทพฯ : บริษัท ฟองทองเอ็นเตอร์ไพรส์ จำกัด, ๒๕๔๔.