บท คือ คำ วลี หรือ ประโยค ที่นำมาใช้เป็นส่วนประกอบของประโยค

          บทนี้มี ๗ ชนิด คือ บทประธาน บทขยายประธาน บทกิริยา บทขยายกิริยา บทกรรม บทขยายกรรม และบทเชื่อม

          เมื่อเทียบเคียงแล้วก็เหมือนบทในประโยคภาษามคธ เช่นกัน ต่างแต่ว่าบทที่ทำหน้าที่ในประโยคภาษาไทยนั้นอาจเป็นคำ หรือวลี หรือ ประโยคก็ได้ แล้วแต่เนื้อความ ตัวอย่างเช่น บทประธาน หรือบทที่ทำหน้าที่เป็นห้วหน้าประโยค และทำหน้าที่คุมกิริยาในประโยคนั้นมีทั้ง ที่เป็นคำ เป็นวลี และเป็นประโยค ตัวอย่างเช่น

          ข้อความที่เป็นตัวเน้นดำในประโยคต่างๆ ข้างต้นเรียกว่าบท ได้ทั้งสิ้น แสดงไว้เป็นตัวอย่างเท่านั้น แม้บทขยายประธาน บทกิริยา บทขยายกิริยา เป็นต้น ก็มีทั้งคำ วลี และประโยคเช่นเดียวกัน

          วลี คือ กลุ่มคำ หรือ ความที่เรียงติดต่อกัน มีความหมายพอ เข้าใจกันได้ แต่ยังไม่ได้ใจความสมบูรณ์ กลุ่มคำที่เป็นวลีนี้ประกอบ ด้วยคำอย่างน้อย ๒ คำ วลีนี้จะได้ใจความสมบูรณ์ก็ต่อเมื่อได้เข้าไป เป็นส่วนหนึ่งของประโยคแล้ว อาจเป็นส่วนที่เป็นบทประธาน บทกิริยา บทกรรม หรือบทขยาย ในประโยคนั้นก็ได้ เช่น

          ตามตัวอย่างข้างต้น คำว่า “การเรียนภาษามคธ” “ทำงานที่เป็นประโยชน์แก่วัด” “ทำอย่างเสียไม่ได้” และ “ที่ป่าข้างวัด” นั่นแหละคือวลีในที่นี้

วลีแบ่งออกเป็นประเภทใหญ่ ๆ ตามลักษณะที่อยู่ในประโยคได้ ๗ ชนิด คือ

๑. นามวลี คือ วลีที่มีคำนามนำหน้า เช่น

• -แบบไวยากรณ์ของสามเณร อยู่บนโต๊ะ
• -จีวรลีกรัก เหมาะสำหรับพระที่อยู่ป่า

๒. สรรพนามวลี คือวลีที่มีคำสรรพนามนำหน้า เช่น

• -กระผมพระธรรมกิตติวงศ์ เป็นผู้แต่งหนังสือเล่มนี้
• -ท่านผู้มีเกียรติทั้งหลาย กำลังทยอยกันมาแล้ว

๓. กิริยาวลี คือ วลีที่มีคำกิริยานำหน้า เช่น

• -กระผมกำลังทำงานแข่งกับเวลาอยู่
• -ทำงานเสร็จแล้วหรือ พวกท่านทั้งหลาย

๔. วิเศษณ์วลี คือคำวลีที่มีคำวิเศษณ์นำหน้า เช่น

• -วัดนี้เป็นวัดสวยงามและใหญ่โตมาก
• -เกิดเป็นคนต้องพยายามใฝ่หาความเจริญที่จะทำให้ตัวก้าวหน้า

๕. บุพบทวลี คือคำวลีที่มีคำบุพบทนำหน้า เช่น

• -ในสมัยพุทธกาล แม้เรื่องอย่างนี้ก็เคยเกิดขึ้นมาแล้ว
• -อาจารย์ของพระภิกษุรูปนั้น เป็นเพื่อนรักของกระผมเอง

๖. สันธานวลี คือคำวลีใช้เป็นคำสันธาน ซึ่งจะมีคำสันธาน นำหน้าบ้างไม่มีบ้าง เช่น

• -แม้กระนั้นก็ตาม ท่านก็ยังเป็นอุบาสกที่ดี ของพระศาสนาอยู่
• -ถึงจะอย่างไรก็แล้วแต่ ก็ขอให้ทุกคนมาประชุมก็แล้วกัน

สันธานวลีในบางประโยคแยกคำออกจากกัน โดยมีข้อความอื่น คั่นกลางในระหว่างคำสันธานนั้น เช่น

• -ถึงฉันจะเป็นคนอย่างนี้ เขาก็ยังไม่ทิ้งฉันไป (ถึง-ก็)
• -เพราะฉะนั้น เขาจึงไปเที่ยวทุกวัน (เพราะฉะนั้น-จึง)

๗. อุทานวลี คือคำวลีที่ใช้เป็นคำอุทาน อาจมีคำอุทานนำหน้า หรือไม่มีก็ได้ เช่น

• -โอ๊ยตายแล้ว ! ทำไมบ้านเมืองจึงเป็นไปอย่างนี้
• -อนิจจามัจจุราชเอย ทำไมท่านจึงมาเยือนเขาเร็วนักเล่า

          ความรู้เรื่องวลีนี้เป็นประโยชน์ในการแต่งไทย เป็นมคธมาก เพราะเมื่อเข้าใจดีแล้วก็จะสามารถแยกแยะข้อความในภาษาไทยได้อย่างชัดเจน ว่าข้อความกลุ่มใดเป็นบทประธาน ข้อความกลุ่มใดเป็นบทกรรม หรือ ข้อความกลุ่มใดเป็นบทขยายของกลุ่มใด เป็นต้น เมื่อแต่งเป็นภาษา มคธไปตามลักษณะข้อความนั้น ก็จะไม่ทำให้ความหมายของภาษาไทยเสียไป

พระธรรมกิตติวงศ์ (ทองดี สุรเตโช ป.ธ.๙,ราชบัณฑิต). คู่มือ วิชาแปลไทยเป็นมคธ ป.ธ.๔-๙ วิชาแต่งไทยเป็นมคธ ป.ธ.๙. พิมพ์ครั้งที่ ๑. กรุงเทพฯ : บริษัท ฟองทองเอ็นเตอร์ไพรส์ จำกัด, ๒๕๔๔.